Điểm báo

Napoleon từng nói “Kẻ nào sợ bị khuất phục, kẻ đó sẽ thất bại.” Bởi thế nên trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta luôn được khích lệ động viên bằng những câu nói “Đừng sợ thất bại”, “Chớ sợ khó khăn”… Có lẽ trong suy nghĩ của nhiều người, cái sợ dường như thật vô ích, cái sợ trở thành một thứ ngăn trở con người tiến lên, thành công. Vậy mà trả lời phỏng vấn một tờ báo, khi được hỏi sợ điều gì, diễn viên Lương Mạnh Hải lại nói :”Tôi chỉ sợ luật pháp.” “- Ngoan hiền thế kia sao phải sợ luật pháp?” “- Chính vì sợ luật pháp nên mới ngoan hiền.” Phải chăng bên cạnh sự can đảm thì cái sợ ở một khía cạnh nào đó cũng thật cần thiết?

Sợ là cảm xúc lo lắng, bất an khi đối diện với một nỗi nguy hiểm hoặc một mối đe dọa nào đó có thể xảy đến với mình. Sợ là một biểu hiện tâm lý mà bất kỳ ai cũng sẽ gặp phải trong cuộc sống, nó luôn hiện diện thật phong phú. Một đứa bé có thể sợ không có mẹ ở bên, một học sinh sợ bị điểm kém, một cô gái nhút nhát có thể sợ khi đối diện với đám đông, một người bán rong sợ trời mưa gánh hàng bị ế, một người sắp rời khỏi cuộc đời sợ cái chết,…. Theo các nhà tâm lý học thì sợ là một cảm xúc thuộc về bẩm sinh, bản năng của mỗi con người, nó là một điều rất đỗi bình thường.

Đa phần ta vẫn thường cho rằng sợ hãi là một cảm xúc không tốt, nó khiến con người trở nên nhụt chí, trở nên hèn nhát và cản trở thành công. Kinh Phật cũng đề cao cái “vô úy”, “vô sở úy” (Tức là không sợ hãi) mà răn rằng: “Đừng nên để lòng vào chỗ sợ hãi lắm mới xa lìa trong trường chiêm bao tráo trác”.

Nếu sợ thất bại mà không dám đối diện với khó khăn, không dám thử, không dám khám phá những cái mới, cái sợ đó sẽ khiến con người trở nên nhỏ bé và giới hạn khả năng của chính mình. Turgot nói: “Có những người vì sợ gãy chân mà không dám bước đi. Nhưng không dám bước đi thì khác nào chân đã gãy?” Quả thực, với cuộc sống phong phú này thì một lần dám đối diện với thử thách, một lần dám “liều” thì con người sẽ khám phá và mở rộng hơn rất nhiều cuộc sống vốn ngắn ngủi, đó là khi thành công đến, là khi tìm thấy và khẳng định được chính mình.

Nếu sợ cường quyền mà khuất phục, cúi đầu để được sống, để đạt được mục đích đê hèn thì nỗi sợ hãi đó cũng thật đáng khinh. Sợ cấp trên nên nịnh nọt để được thăng tiến, để không bị trù dập, sợ mất cơ hội mà tranh giành, đấu đá dẫm đạp nên mọi giá trị. Những nỗi sợ đó khiến con người vốn nhỏ bé lại càng bị kéo xuống thấp hơn.

Nhưng không phải vì thế mà cứ sống một cách ngang tàng, không biết sợ bởi lẽ có những nỗi sợ lại rất cần thiết trong cuộc sống. Nếu biết tiết chế nỗi sợ hãi và biết sợ hãi đúng lúc, đó có khi lại là một cách hay để sống tốt cuộc sống của mình.

Bởi lẽ đối diện với bất kỳ một vấn đề nào trong cuộc sống, cái sợ sẽ khiến con người trở nên cẩn trọng hơn. Cuộc sống luôn ẩn chứa những khó lường, những thay đổi mà con người không thể biết hết, sợ những hiểm nguy đó cũng giống như một người đi trong đêm sợ bóng tối vậy. Để từ nỗi sợ đó, ta sẽ tính toán cẩn thận và có những bước đi đúng đắn. Sợ thất bại, ta sẽ cẩn trọng để không phải mắc sai lầm, để đi đến thành công nhanh chóng hơn. Nếu không biết sợ, ai cũng có thể nhắm mắt làm liều, làm bừa thì hậu quả sẽ khôn cùng. Vụ sập cầu Cần Thơ năm 2008 chẳng phải cũng là biểu hiện của sự thiếu cẩn trọng mà căn nguyên của nó cũng chỉ vì không biết sợ hay sao?

Hơn nữa, đôi khi cái sợ lại là biểu hiện trái chiều của thái độ trân trọng với cuộc đời. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn từng viết: “Mỗi một con người vì ngại chết mà muốn sống. Mỗi một con người vì sợ mất tình mà giữ mãi một lòng nhớ nhung.” Một ví dụ giản dị nhất của nỗi sợ, đó là sợ cái chết. Sợ cái chết không chỉ là một nỗi sợ bản năng của con người mà với những người biết trân trọng cuộc sống, sợ cái chết vì còn nhiều điều chưa hoàn thành, vì còn nhiều dự định còn ấp ủ. Không yêu đời sao phải ngại chết, không trân trọng tình người sao phải sợ mất tình?

Ta vẫn thường nhìn nhận sự sợ hãi đồng nghĩa với hèn nhát, thiếu can đảm, từ đó mà xem nhẹ, coi khinh cái sợ. Nhưng đôi khi, có những nỗi sợ hãi lại tôn con người lên, khẳng định phẩm giá của con người, như nhân vật Huấn Cao trong tác phẩm “Chữ người tử tù” của nhà văn Nguyễn Tuân, nhân vật Huấn Cao - một con người không biết sợ bất cứ thế lực nào nhưng lại có một nỗi sợ thật cao quý “sợ phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ.” Chính cái sợ đó đã tôn vinh Huấn Cao lên thêm một bậc của kẻ anh hùng.

Trở lại với cuộc đối thoại ngắn của diễn viên Lương Mạnh Hải để thấy được một trong những điều con người nên sợ hãi, đó là sợ pháp luật. Người ta thường nói, nếu không làm điều gian tà, độc ác, sao phải sợ sự trừng trị của pháp luật? Nhưng Lương Mạnh Hải lại cho rằng người thiện lương mới là người sợ pháp luật. Bởi lẽ cái sợ sự trừng trị nghiêm minh của pháp luật với những kẻ gian tà thực chất chỉ là cái sợ bề ngoài, cái sợ thuộc về bản năng khi phải đón nhận một bản án không tốt dành cho mình. Còn cái sợ pháp luật của người lương thiện đó không chỉ là cái sợ để hướng con người biết giới hạn, biết hành xử đúng mực mà đó là cái sợ khi phải đối diện với tòa án lương tâm trong chính mỗi con người.

Xã hội sẽ ra sao nếu như ai ai cũng không biết sợ pháp luật? Đó là khi những quy tắc, chuẩn mực, giới hạn bị phá vỡ, khi mọi quyền của con người bị xâm phạm một cách ngang nhiên. Đó là khi ai cũng có thể lợi dụng những kẽ hở của pháp luật để gây tội ác, như những dư chấn sau vụ án Lê Văn Luyện, đó là tội ác của Lê Anh Tuấn, không biết sợ pháp luật vì biết mình chưa đủ độ tuổi luật định để nhận bản án thích đáng của pháp luật đối với tội ác dã man của mình.

Bởi thế mà cái sợ không phải lúc nào cũng là vô ích, vô nghĩa. Sợ để biết sống đúng mực, sợ để biết trân trọng những gì đáng quý trong cuộc đời, sợ để biết cẩn trọng hơn. Đó là cái sợ nên có trong cuộc đời.

Cuối cùng, thực chất, sợ và không sợ cũng chỉ tồn tại trong cùng một mối quan hệ mà thôi, vì sợ cái này mà không sợ cái kia. Nó giống như sự can đảm của người lính, không sợ cái chết bởi sợ sống một cuộc sống còn tồi tệ hơn cái chết, đó là cuộc sống của một dân tộc đã chết. Nó cũng giống như nhà bác học Ga-li-lê không sợ giáo hội Thiên Chúa giáo thế kỉ XVIII vì sợ chân lý bị đánh cắp khi bảo vệ quan điểm Trái Đất quay quanh mặt trời của mình. Bởi vậy sợ và không sợ, cái nào nên, cái nào không nên thực chất không có ranh giới rõ rãng, ranh giới đó do chính mỗi người tự đặt ra khi đối diện với mọi vấn đề trong cuộc sống. Để làm sao, dù không sợ hay sợ thì ta vẫn luôn hành xử một cách đúng mực.

Còn tôi, tôi sợ một ngày tôi đánh mất chính mình…

Đây là cảm nhận của một bạn còn rất trẻ. Bên cạnh những trăn trở về sự "hèn" của Võ Trung Hiếu trong bài "Chết" thì những suy nghĩ của hai nhà thơ và một khán giả là bạn trẻ này cũng khiến cho nhiều người "trăn trở" theo. Từ một hiện tượng trong xã hội, người viết hay người nghe đều gửi gắm tâm tư và có nhiều sự liên tưởng đến những vấn đề khác trong cuộc sống. Xin được chia sẻ cùng khách đến thăm nhà.

Gần đây, xuất hiện cuộc đối thoại/tranh luận bằng thơ về hiện tình văn hóa-xã hội đất nước, ban đầu diễn ra giữa Đỗ Trung Quân (ĐTQ) và Ly Thuy Nguyen (LTN), về sau có sự tham gia của một số người khác. Mọi chuyện bắt đầu từ bức ảnh một người hâm mộ K-pop được cho là đã khóc lóc ở sân bay khi đón thần tượng ( xem bên dưới), đã nhanh chóng trở thành đối tượng cho bài thơ “Hãy tiết kiệm thứ còn lại duy nhất” của ĐTQ (xem bên dưới) và sau đó, như một lời đối thoại thế hệ, LTN viết “nước mắt là thứ còn lại duy nhất – thì đất nước chúng ta chẳng còn gì” (xem bên dưới).

Thơ ca có đặc trưng là tính đa nghĩa, do đó, không phải là một hình thức phù hợp để biểu đạt một cách tường minh các quan điểm chính trị hoặc đạo đức, nhất là trong các tình huống đối thoại. Bài viết này là một cố gắng nắm bắt các ý tưởng của hai nhà thơ cho bản thân cùng một số người vốn không có năng khiếu cảm thụ thơ ca. May mắn thay, trong trường hợp này, vì hai bài thơ tương đối hiển ngôn nên không khó để rút ra những vấn đề chính mà cuộc đối thoại này bàn đến, như sau :

(1) Khóc lóc khi đón thần tượng, có xấu không ?
(2) Nếu xấu thì tại sao?
(3) Ai gây nên cơ sự này?

Đỗ Trung Quân và thuyết công lợi

Với câu hỏi (1), dễ thấy ĐTQ trả lời là “Có” bằng cách diễn đạt :

Câu hỏi (2) khó trả lời hơn, “Tại sao việc khóc lóc ở sân bay đón thần tượng lại là xấu?”
ĐTQ đưa ra hai lý do, (i) thần tượng chỉ là “mấy đứa lạ hươ lạ hoắc”, và (ii) các bạn không quan tâm đến đất nước lâm nguy nhưng lại đi quan tâm đến thần tượng, ("nước mắt ngày càng quý hiếm" sao lại đi khóc "những chuyện tào lao" như thần tượng, nên để dành cho "điêu linh đất nước" )

Lý do (i) rõ ràng là không xác đáng. Thần tượng có thể “lạ huơ lạ hoắc” với ĐTQ nhưng dĩ nhiên không lạ với các bạn đã ra sân bay đón. Còn giả sử nếu nói các ca sĩ K-pop là người ngoại quốc nên xa lạ thì lại càng không phải. Cảm giác xa lạ hay thân quen không thể chỉ căn cứ trên khoảng cách địa lý. Những giáo dân Thiên Chúa giáo và Phật giáo Việt Nam đầu tiên ắt hẳn không bao giờ cảm thấy Jesus và Tất Đạt Đa là xa lạ với mình chỉ vì họ đều là người ngoại quốc.

Có lẽ lý do (ii) mới thực là điều ĐTQ muốn nói. Bởi lẽ, ngay từ đầu bài thơ, ĐTQ đã xác lập tư cách phê phán của mình bằng việc viện dẫn quá khứ chiến tranh của ông và bè bạn. Theo ông, đất nước (mà ông gọi là tổ quốc), gia đình và bè bạn là đáng khóc, còn thần tượng thì không. Ngay cả khi ông lờ đi khả năng người hâm mộ kia có thể vừa khóc cho thần tượng vừa đổ lệ cho đất nước, gia đình, bè bạn, thì lập luận này của ông vẫn tiềm ẩn những nguy hiểm.

Nguy hiểm với tự do.

Trong ĐTQ có một tổ quốc, mà theo ông, đứng trên tất thảy các cá nhân. Chuyện thần tượng một ai đó thuộc về sở thích và tự do cá nhân, bởi vậy, có thể và cần phải được hy sinh lúc tổ quốc cần. Nói gọn hơn, tổ quốc là Chung, cá nhân là Riêng; Riêng bắt buộc phải hy sinh cho Chung lúc cần thiết. Chính lúc này, chúng ta tìm thấy nơi ĐTQ một người công lợi (utilitarian) nho nhỏ, hay đúng hơn, một người công lợi có hơi hướng dân tộc chủ nghĩa.

Chưa bàn đến việc khái niệm “tổ quốc” có thực hay không, chỉ riêng việc những phát ngôn “tổ quốc lâm nguy”, “tổ quốc trên hết” luôn đến từ các lực lượng chính trị cầm quyền và cũng chính họ thường xuyên nhân danh tổ quốc để hành động, cũng đã cho thấy nguy cơ to lớn từ việc lạm dụng khái niệm này.

Người ta đã nhân danh gì nếu không phải tổ quốc khi quy kết Hữu Loan là phản động lúc làm bài thơ khóc vợ “Màu tím hoa sim”.
Người ta đã nhân danh gì nếu không phải là tổ quốc khi kết án những thanh niên Hà Nội hát nhạc vàng năm 1971 từ 04 đến 15 năm tù giam.(vụ án Phan Thắng Toán và đồng bọn, 1971)
“Tổ quốc”, ít nhất trong trường hợp Việt Nam, luôn là tấm bùa của các lực lượng chính trị mỗi khi muốn tranh thủ đám đông quần chúng. Đám đông ấy, nói văn hoa là có “tình tự dân tộc”, mà nói thẳng ra là những tín đồ nhiệt thành của chủ nghĩa dân tộc.

Hiện tình quốc gia quả thực đang và sẽ còn đòi hỏi lòng yêu nước. Nhưng người ta chỉ yêu nước thực sự trong tự do – yêu nước như một hình thức của yêu tự do. Còn một khi bị ép buộc, dù là bởi chính quyền hay khái niệm “tổ quốc”, lòng yêu nước sẽ biến mất, và chỉ còn lại duy nhất sự phục tùng.

Và cũng từ đó, thần dân sẽ thế chỗ công dân.

*Lưu ý rằng bài viết này chỉ là một cách hiểu bài thơ trên của ĐTQ, đương nhiên không phủ nhận những cách hiểu khác – như đã nói, thơ ca luôn đa nghĩa. Bài viết tiếp theo sẽ là một nỗ lực nắm bắt quan điểm của Ly Thuy Nguyen, dự kiến có tựa đề là “Ly Thuy Nguyen và xu hướng mặt trận-hóa văn hóa”. Bên cạnh đó, bài viết cũng sẽ cố gắng phân tích những nhận xét mới đây của GS Cù Trọng Xoay về vấn đề này và tìm kiếm một vài kết luận khả dĩ hậu kỳ.